નાસાના અવકાશયાત્રીઓ સુનીતા વિલિયમ્સ અને બચ વિલ્મોરે ઈન્ટરનેશનલ સ્પેસ સ્ટેશન (ISS) પર નવ મહિનાનો અણધાર્યો પ્રવાસ પૂર્ણ કરીને 18 માર્ચ, 2025ના રોજ પૃથ્વી પર પાછા ફર્યા.
આ લાંબા અવકાશી સાહસ દરમિયાન તેઓએ શું ખાધું, કેવી રીતે જીવન જીવ્યું અને પૃથ્વી પર પાછા ફરતી વખતે તેમના શરીર પર શું અસરો થઈ તેની વિગતવાર માહિતી આપવામાં આવી છે. આ બંને અવકાશયાત્રીઓની મૂળ યોજના માત્ર એક સપ્તાહની હતી, પરંતુ ટેકનિકલ સમસ્યાઓએ તેમને અવકાશમાં 294 દિવસ સુધી રોકાવા મજબૂર કર્યા.
આ સાહસની શરૂઆત 5 જૂન, 2024ના રોજ થઈ હતી, જ્યારે સુનીતા અને બચ બોઈંગના સ્ટારલાઈનર અવકાશયાનમાં સવાર થઈને ISS પર પહોંચ્યા હતા. તેમનું મિશન મૂળમાં ફક્ત આઠ દિવસનું હતું, જેનો હેતુ સ્ટારલાઈનરની માનવસહિત પરીક્ષણ ક્ષમતાને ચકાસવાનો હતો. પરંતુ, યાનમાં થ્રસ્ટરની ખામી અને હીલિયમ લીક જેવી સમસ્યાઓને કારણે નાસાએ સ્ટારલાઈનરને ખાલી પાછું મોકલવાનો નિર્ણય લીધો અને આ બંને અવકાશયાત્રીઓને ISS પર રોકવાનું નક્કી કર્યું. આખરે, સ્પેસએક્સના ક્રૂ ડ્રેગન દ્વારા તેઓને 18 માર્ચ, 2025ના રોજ ફ્લોરિડાના દરિયાકાંઠે સુરક્ષિત રીતે ઉતારવામાં આવ્યા. આ નવ મહિના દરમિયાન તેમણે અવકાશમાં જીવન જીવવા માટે કઈ વ્યવસ્થાઓનો ઉપયોગ કર્યો અને તેમના શરીર પર તેની શું અસર થઈ, તેની વાત કરીએ.
અવકાશમાં ખોરાક: શું ખાધું સુનીતા અને બચે?
ISS પર રહેતા અવકાશયાત્રીઓ માટે ખોરાક એક મહત્વનો પાસું છે, કારણ કે તે તેમની શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્યને જાળવી રાખે છે. સુનીતા વિલિયમ્સ અને બચ વિલ્મોરે તેમના 294 દિવસના પ્રવાસ દરમિયાન નાસા દ્વારા તૈયાર કરાયેલા વિશેષ પ્રકારના ખોરાક પર નિર્ભર રહેવું પડ્યું. નાસાના જણાવ્યા અનુસાર, ISS પર દરેક અવકાશયાત્રી માટે દરરોજ લગભગ 3.8 પાઉન્ડ (1.7 કિલોગ્રામ) ખોરાકનો જથ્થો ઉપલબ્ધ હોય છે, જેમાં વિવિધ પ્રકારની વસ્તુઓનો સમાવેશ થાય છે. આ ખોરાકમાં પ્રી-પેકેજ્ડ ભોજન, ડિહાઈડ્રેટેડ ખાદ્ય પદાર્થો અને મર્યાદિત તાજી પેદાશોનો સમાવેશ હતો.
તેમના આહારમાં પીત્ઝા, રોસ્ટ ચિકન, શ્રિમ્પ કોકટેલ, ટ્યૂના અને પાઉડર્ડ દૂધ સાથેના બ્રેકફાસ્ટ સીરિયલ્સ જેવી વસ્તુઓનો સમાવેશ હતો. આ ખોરાકનો મોટાભાગનો હિસ્સો પૃથ્વી પર પહેલાથી રાંધેલો અને પેક કરેલો હતો, જેને ISS પર ફક્ત ગરમ કરવાની જરૂર પડતી હતી. ડિહાઈડ્રેટેડ ખોરાક જેવા કે સૂપ, સ્ટયૂ અને કેસરોલ્સને પાણી ઉમેરીને તૈયાર કરવામાં આવતા હતા, જે પાણી ISSના 530-ગેલનના ફ્રેશ વોટર ટેન્કમાંથી મળતું હતું. ખાસ વાત એ છે કે આ સ્ટેશન પર અવકાશયાત્રીઓના પેશાબ અને પરસેવાને રિસાયકલ કરીને પીવાનું પાણી બનાવવામાં આવે છે, જે આ ખોરાકને તૈયાર કરવામાં મદદરૂપ થાય છે.
તાજા ફળો અને શાકભાજી જેવા કે સફરજન, નારંગી અને ડુંગળી પણ શરૂઆતમાં ઉપલબ્ધ હતા, પરંતુ તે ત્રણ મહિનામાં સમાપ્ત થઈ જતા હતા. ત્યારબાદ તેઓએ પેકેજ્ડ અથવા ફ્રીઝ-ડ્રાઈડ ફળો અને શાકભાજી પર આધાર રાખવો પડ્યો. નાસાના નિષ્ણાતોના જણાવ્યા અનુસાર, દર ત્રણ મહિને રિસપ્લાય મિશન દ્વારા તાજી પેદાશો મોકલવામાં આવે છે, જેના કારણે તેમની પોષણની જરૂરિયાતો પૂરી થતી હતી. આ ઉપરાંત, નટ્સ, ગ્રાનોલા બાર અને કૂકીઝ જેવા નાસ્તા પણ તેમના આહારનો ભાગ હતા. નાસાના ડોક્ટર્સે તેમના કેલરીના સેવન પર નજર રાખીને ખાતરી કરી કે તેમને પૂરતું પોષણ મળે, જેથી વજન ઘટવું એ ખોરાકની અછતને કારણે નહીં, પરંતુ અવકાશની પરિસ્થિતિઓને કારણે હતું.
અવકાશમાં જીવન: રોજિંદી દિનચર્યા અને વ્યાયામ
અવકાશમાં ગુરુત્વાકર્ષણની ગેરહાજરીમાં જીવન જીવવું એ એક અનોખો અનુભવ છે. સુનીતા અને બચે ISS પર સખત દિનચર્યાનું પાલન કર્યું, જેમાં વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગો, સ્ટેશનનું જાળવણી કાર્ય અને શારીરિક વ્યાયામનો સમાવેશ થતો હતો. તેઓએ દરરોજ બે કલાક વ્યાયામ કર્યો, જેમાં ટ્રેડમિલ, સાયકલ અને રેઝિસ્ટન્સ ટ્રેનિંગનો ઉપયોગ થતો હતો. ISS પર એડવાન્સ્ડ રેઝિસ્ટિવ એક્સરસાઈઝ ડિવાઈસ (ARED) નામનું જીમ છે, જે વેક્યૂમ સિલિન્ડરની મદદથી વજન ઉપાડવાની અનુભૂતિ આપે છે. આ વ્યાયામ માંસપેશીઓ અને હાડકાંની મજબૂતી જાળવવા માટે જરૂરી હતો, કારણ કે માઈક્રોગ્રેવિટીમાં આ બંને ઝડપથી નબળા પડે છે.
તેઓએ વેજીટેબલ પ્રોડક્શન સિસ્ટમ (વેજી ગાર્ડન) નો પણ ઉપયોગ કર્યો, જેમાં તેઓએ અવકાશમાં તાજા શાકભાજી અને ફૂલો ઉગાડવાના પ્રયોગો કર્યા. આ પ્રયોગો ભવિષ્યના લાંબા અવકાશ મિશન માટે મહત્વના છે, જ્યાં અવકાશયાત્રીઓએ પોતાનો ખોરાક જાતે ઉગાડવો પડશે. આ ઉપરાંત, તેઓએ સ્ટેશનની સફાઈ, ટોઈલેટની જાળવણી જેવા રોજિંદા કામો પણ કર્યા. શૂન્ય ગુરુત્વાકર્ષણમાં સૂવા માટે તેઓએ ખાસ સ્લીપિંગ સ્ટેશનનો ઉપયોગ કર્યો, જ્યાં સ્લીપિંગ બેગ અને ઓશીકા દિવાલ કે છત સાથે જોડાયેલા હતા.
પૃથ્વી પર પાછા ફરવું: શારીરિક અને માનસિક પડકારો
18 માર્ચ, 2025ના રોજ સ્પેસએક્સના ક્રૂ ડ્રેગનમાં સવાર થઈને સુનીતા અને બચ ફ્લોરિડાના ગલ્ફ ઓફ મેક્સિકોમાં સ્પ્લેશડાઉન દ્વારા પૃથ્વી પર પાછા ફર્યા. પરંતુ, નવ મહિના સુધી માઈક્રોગ્રેવિટીમાં રહેવાની તેમના શરીર પર ગંભીર અસર થઈ છે. નાસાના નિષ્ણાતોના જણાવ્યા અનુસાર, અવકાશમાં લાંબા સમય સુધી રહેવાથી માંસપેશીઓનું નુકસાન, પ્રવાહીનું સ્થાનાંતરણ, કિડનીમાં પથરી, દ્રષ્ટિની સમસ્યાઓ અને ગુરુત્વાકર્ષણમાં પાછા ફરતી વખતે સંતુલનની સમસ્યાઓ થાય છે.
માંસપેશીઓનું નુકસાન (મસલ લોસ): માઈક્રોગ્રેવિટીમાં શરીરનું વજન ટેકો આપવાની જરૂર ન હોવાથી માંસપેશીઓ, ખાસ કરીને પીઠ, પગ અને કોરની માંસપેશીઓ નબળી પડે છે. નાસાના અભ્યાસ મુજબ, હાડકાં દર મહિને 1% થી 1.5% મિનરલ ડેન્સિટી ગુમાવે છે, જે ઓસ્ટિયોપોરોસિસ જેવી સ્થિતિ સર્જે છે. આનાથી તેમને ઉભા રહેવામાં, ચાલવામાં અને સંતુલન જાળવવામાં મુશ્કેલી પડી શકે છે. ડોક્ટર્સનું અનુમાન છે કે તેમને સંપૂર્ણ શક્તિ પાછી મેળવવામાં છ અઠવાડિયા લાગી શકે છે.
પ્રવાહીનું સ્થાનાંતરણ (ફ્લૂઈડ શિફ્ટ્સ): અવકાશમાં શરીરના પ્રવાહી માથા તરફ ખસે છે, જેનાથી ચહેરો સોજાઈ જાય છે અને પગમાં પ્રવાહીનું પ્રમાણ ઘટે છે. આનાથી હૃદયની કાર્યક્ષમતા પર અસર થાય છે અને બ્લડ પ્રેશરને નિયંત્રિત કરવું મુશ્કેલ બને છે. આ ઉપરાંત, આ પ્રવાહીના દબાણથી આંખો પર દબાણ વધે છે, જે સ્પેસફ્લાઈટ-એસોસિયેટેડ ન્યૂરો-ઓક્યુલર સિન્ડ્રોમ (SANS) નામની સ્થિતિ તરફ દોરી જાય છે, જે દ્રષ્ટિને નુકસાન પહોંચાડે છે.
કિડનીમાં પથરી (કિડની સ્ટોન્સ): હાડકાંમાંથી કેલ્શિયમ નીકળવાથી લોહીમાં કેલ્શિયમનું પ્રમાણ વધે છે, જે કિડનીમાં પથરીનું જોખમ વધારે છે. ડિહાઈડ્રેશન પણ આ સમસ્યાને વધારે છે. સુનીતા અને બચના આહાર પર નજર રાખવામાં આવી હતી, પરંતુ આ જોખમને સંપૂર્ણ રીતે ટાળી શકાયું નહીં.
દ્રષ્ટિની સમસ્યાઓ (વિઝન ઈશ્યૂઝ): SANS ને કારણે આંખના આકારમાં ફેરફાર થઈ શકે છે, જે હળવાથી મધ્યમ દ્રષ્ટિની સમસ્યાઓનું કારણ બને છે. આ અસર લાંબા સમય સુધી રહી શકે છે અને તેના માટે સતત તબીબી દેખરેખની જરૂર પડે છે.
સંતુલનની સમસ્યાઓ (બેલેન્સ પ્રોબ્લેમ્સ): ગુરુત્વાકર્ષણમાં પાછા ફરતી વખતે વેસ્ટિબ્યુલર સિસ્ટમ (શરીરનું સંતુલન જાળવનારું તંત્ર) પર અસર થાય છે, જેનાથી ચક્કર આવવા અને ઉભા રહેવામાં તકલીફ થઈ શકે છે. સુનીતાએ એક ઈન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું, “મને ચાલવું કેવું લાગે છે તે યાદ કરવાનો પ્રયાસ કરું છું, કારણ કે મેં નવ મહિનાથી ચાલ્યું નથી.”
પુનર્વસન અને ભવિષ્ય
પૃથ્વી પર પાછા ફર્યા બાદ સુનીતા અને બચને તાત્કાલિક ઘરે જવાને બદલે નાસાના તબીબી કેન્દ્રમાં સઘન તપાસ અને પુનર્વસન પ્રક્રિયામાંથી પસાર થવું પડશે. આમાં માંસપેશીઓની તાકાત, હાડકાંની ઘનતા, હૃદયની કાર્યક્ષમતા અને ન્યૂરોલોજિકલ અસરોનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવશે. નાસાના નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે આ પ્રક્રિયા પૂર્ણ થતાં લગભગ છ અઠવાડિયા લાગી શકે છે, જે બાદ તેઓ સામાન્ય જીવનમાં પાછા ફરી શકશે.
આ મિશન દરમિયાન સુનીતા વિલિયમ્સે ISSના કમાન્ડર તરીકે પણ સેવા આપી, જે તેમની ત્રીજી અવકાશ યાત્રા હતી. તેમણે કહ્યું, “અવકાશમાં જીવવાથી અમને અનોખો દૃષ્ટિકોણ મળે છે, જે હું ગુમાવવા નથી માગતી.” આ લાંબી યાત્રાએ માનવ શરીરની સહનશક્તિ અને અવકાશમાં ટકી રહેવાની ક્ષમતાને ચકાસી છે, જે ભવિષ્યના મંગળ અને ચંદ્ર મિશન માટે મહત્વની સાબિત થશે.
આજે, 18 માર્ચ, 2025ના રોજ, જ્યારે આ બંને અવકાશયાત્રીઓ પૃથ્વી પર પાછા ફર્યા છે, ત્યારે તેમની આ સફર માનવજાતના અવકાશ સંશોધનના ઈતિહાસમાં એક નવું પ્રકરણ ઉમેરે છે. तેઓએ નવ મહિના સુધી અવકાશમાં ટકી રહેવાનું જે ઉદાહરણ પૂરું પાડ્યું છે, તે ભવિષ્યના અવકાશયાત્રીઓ માટે પ્રેરણારૂપ બનશે.
