ભારતે 2015થી 2024 સુધીમાં વિદેશી ઉપગ્રહોના પ્રક્ષેપણ દ્વારા $143 મિલિયનની વિદેશી ચલણની આવક મેળવી છે, એમ કેન્દ્રીય મંત્રી જિતેન્દ્ર સિંહે જણાવ્યું.
આ સમયગાળા દરમિયાન, ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા (ISRO)એ 393 વિદેશી ઉપગ્રહો અને 3 ભારતીય ગ્રાહક ઉપગ્રહોનું વાણિજ્યિક પ્રક્ષેપણ કર્યું. આ સિદ્ધિ ભારતની અવકાશ ક્ષેત્રે વધતી શક્તિ અને વૈશ્વિક સ્તરે તેની પ્રતિષ્ઠાને રેખાંકિત કરે છે.
ભારતની અવકાશ યાત્રા હવે માત્ર સ્વદેશી સંશોધન અને વિકાસ સુધી સીમિત નથી રહી, પરંતુ તે વૈશ્વિક સ્તરે આર્થિક અને તકનીકી મહાસત્તા તરીકે પણ ઉભરી રહી છે. 13 માર્ચ, 2025ના રોજ લોકસભામાં કેન્દ્રીય વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજી રાજ્ય મંત્રી જિતેન્દ્ર સિંહે એક લેખિત જવાબમાં જણાવ્યું કે, ભારતે છેલ્લા દસ વર્ષમાં (જાન્યુઆરી 2015થી ડિસેમ્બર 2024 સુધી) 393 વિદેશી ઉપગ્રહોનું પ્રક્ષેપણ કરીને લગભગ $143 મિલિયન અને 272 મિલિયન યુરોની કમાણી કરી છે. આ આંકડાઓ ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થા (ISRO)ની ક્ષમતા અને તેના વાણિજ્યિક હાથ ન્યૂ સ્પેસ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (NSIL)ની સફળતાને દર્શાવે છે. આ સમયગાળામાં ભારતે 34 દેશોના ઉપગ્રહોને અવકાશમાં સ્થાપિત કર્યા છે, જેમાં અમેરિકા, યુનાઇટેડ કિંગડમ, સિંગાપોર અને કેનેડા જેવા વિકસિત દેશોનો પણ સમાવેશ થાય છે.
આ નાણાકીય સફળતા ભારતના અવકાશ કાર્યક્રમની વધતી જતી મહત્ત્વાકાંક્ષા અને વિશ્વસનીયતાનું પ્રતીક છે. ISROએ પોલર સેટેલાઇટ લોન્ચ વ્હીકલ (PSLV), લોન્ચ વ્હીકલ માર્ક-3 (LVM3) અને સ્મોલ સેટેલાઇટ લોન્ચ વ્હીકલ (SSLV) જેવા પ્રક્ષેપણ વાહનોનો ઉપયોગ કરીને આ ઉપગ્રહોને સફળતાપૂર્વક ભ્રમણકક્ષામાં સ્થાપિત કર્યા છે. આ પ્રક્ષેપણોમાંથી મળેલી આવક ભારતના અવકાશ ક્ષેત્રના ભવિષ્યના મિશન માટે નાણાકીય આધાર પૂરો પાડે છે અને દેશની આર્થિક વૃદ્ધિમાં પણ યોગદાન આપે છે. મંત્રીએ જણાવ્યું કે, આ દસ વર્ષમાં કુલ $439 મિલિયનની આવક થઈ છે, જેમાં $143 મિલિયન ડોલરમાં અને 272 મિલિયન યુરો (લગભગ $296 મિલિયન)નો સમાવેશ થાય છે.
ભારતે આ સમયગાળામાં અમેરિકાના 232, યુનાઇટેડ કિંગડમના 83, સિંગાપોરના 19, કેનેડાના 8 અને દક્ષિણ કોરિયાના 5 ઉપગ્રહો સહિત અન્ય ઘણા દેશોના ઉપગ્રહોનું પ્રક્ષેપણ કર્યું છે. આ ઉપરાંત, લક્ઝમબર્ગ, ઇટાલી, જર્મની, બેલ્જિયમ, ફિનલેન્ડ, ફ્રાન્સ, સ્વિટ્ઝર્લેન્ડ, નેધરલેન્ડ, જાપાન, ઇઝરાયેલ, સ્પેન, ઓસ્ટ્રેલિયા, યુએઈ અને ઓસ્ટ્રિયા જેવા દેશોના ઉપગ્રહો પણ ભારતે અવકાશમાં મોકલ્યા છે. આ આંકડાઓ દર્શાવે છે કે ભારત હવે માત્ર એક ઉપગ્રહ પ્રક્ષેપક દેશ નથી, પરંતુ વૈશ્વિક અવકાશ બજારમાં મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે.
ISROની આ સફળતા પાછળ તેની ખર્ચ-અસરકારક ટેક્નોલોજી અને વિશ્વસનીય પ્રક્ષેપણ ક્ષમતાઓ છે. PSLV, જેને ISROનું “વર્કહોર્સ” ગણવામાં આવે છે, તેણે 2017માં એક જ પ્રક્ષેપણમાં 104 ઉપગ્રહોને ભ્રમણકક્ષામાં સ્થાપિત કરીને વિશ્વ રેકોર્ડ બનાવ્યો હતો. આમાંથી 96 ઉપગ્રહો અમેરિકાના હતા, જે ભારતની ક્ષમતા પર વૈશ્વિક ભરોસાને દર્શાવે છે. તેવી જ રીતે, LVM3, જે ભારતનું સૌથી શક્તિશાળી પ્રક્ષેપણ વાહન છે, તેણે 2022 અને 2023માં OneWeb (હવે Eutelsat OneWeb)ના 72 ઉપગ્રહોને ભ્રમણકક્ષામાં સ્થાપિત કર્યા હતા. આ પ્રક્ષેપણોએ ભારતને ભારે ઉપગ્રહોના પ્રક્ષેપણમાં પણ સ્થાન આપ્યું છે.
આ સફળતાઓ ઉપરાંત, ભારતે આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગમાં પણ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે. મંત્રીએ જણાવ્યું કે, ભારતે 61 દેશો અને પાંચ બહુપક્ષીય સંસ્થાઓ સાથે અવકાશ સહયોગ માટે કરાર કર્યા છે. આ સહયોગમાં સેટેલાઇટ રિમોટ સેન્સિંગ, સેટેલાઇટ નેવિગેશન, સેટેલાઇટ સંચાર, અવકાશ વિજ્ઞાન અને ગ્રહોની શોધ જેવા ક્ષેત્રોનો સમાવેશ થાય છે. NASA સાથેનું ‘NISAR’ (NASA-ISRO Synthetic Aperture Radar) મિશન, જે અદ્યતન તબક્કામાં છે, અને ફ્રાન્સની CNES સાથેનું ‘TRISHNA’ (Thermal Infrared Imaging Satellite) મિશન એ ભારતના આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગના ઉદાહરણો છે. આ ઉપરાંત, જાપાનની JAXA સાથે ચંદ્રના ધ્રુવીય સંશોધન માટેનું સંયુક્ત મિશન પણ ચર્ચામાં છે.
આ આવક માત્ર નાણાકીય લાભ જ નથી આપતી, પરંતુ ભારતની વૈજ્ઞાનિક પ્રતિભા અને તકનીકી કૌશલ્યને પણ વિશ્વ સમક્ષ રજૂ કરે છે. ભારતના અવકાશ કાર્યક્રમે ચંદ્રયાન-3ની સફળ સોફ્ટ લેન્ડિંગ અને આદિત્ય-L1 જેવા સૌર મિશન સાથે પહેલેથી જ વૈશ્વિક ધ્યાન ખેંચ્યું છે. હવે વિદેશી ઉપગ્રહોના પ્રક્ષેપણથી મળતી આવક ભારતના મહત્ત્વાકાંક્ષી પ્રોજેક્ટ્સ જેમ કે ગગનયાન (ભારતનું પ્રથમ માનવ અવકાશ મિશન) અને ભારતીય અંતરિક્ષ સ્ટેશનને આગળ ધપાવવામાં મદદ કરશે. ગગનયાન મિશન માટે સરકારે રૂ. 20,193 કરોડનું બજેટ ફાળવ્યું છે, જે 2028 સુધીમાં આઠ મિશન (બે માનવ સાથેના અને છ માનવ વિનાના) પૂર્ણ કરવાનું લક્ષ્ય ધરાવે છે.
આ સિદ્ધિઓ ભારતના અવકાશ ઉદ્યોગમાં ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીને પણ પ્રોત્સાહન આપી રહી છે. 2019માં એક જ સ્ટાર્ટઅપથી શરૂ થયેલું ભારતીય અવકાશ સ્ટાર્ટઅપ ઇકોસિસ્ટમ આજે 190થી વધુ સ્ટાર્ટઅપ્સ સુધી પહોંચી ગયું છે, જેમાં રૂ. 1,000 કરોડથી વધુનું ખાનગી રોકાણ આવ્યું છે. સરકારની નવી નીતિઓ અને IN-SPACe (Indian National Space Promotion and Authorization Centre) જેવી સંસ્થાઓએ આ વિકાસને વેગ આપ્યો છે. નાના ઉપગ્રહોના પ્રક્ષેપણ માટે SSLV જેવી ટેક્નોલોજી ખાનગી કંપનીઓને સોંપવામાં આવી રહી છે, જે ભારતને વૈશ્વિક અવકાશ બજારમાં સ્પર્ધાત્મક બનાવશે.
આ બધું દર્શાવે છે કે ભારત હવે અવકાશ ક્ષેત્રે માત્ર એક ખેલાડી નથી, પરંતુ એક મજબૂત નેતા બની રહ્યું છે. $143 મિલિયન અને 272 મિલિયન યુરોની આવક એ માત્ર આંકડા નથી, પરંતુ ભારતની વધતી શક્તિ, વિશ્વાસ અને વૈશ્વિક સ્તરે તેની સ્વીકૃતિનું પ્રતિબિંબ છે. ભવિષ્યમાં, ભારતનું અવકાશ ક્ષેત્ર આવી જ રીતે નવી ઊંચાઈઓને સ્પર્શશે, જે દેશની પ્રગતિ અને સમૃદ્ધિમાં યોગદાન આપશે.
