મંગળ ગ્રહ પર જીવનની શોધ એ આજે વિજ્ઞાનનું સૌથી રસપ્રદ ક્ષેત્ર છે. નવા અભ્યાસો દર્શાવે છે કે મંગળ પર ભૂતકાળમાં પૃથ્વીના એક્સ્ટ્રીમોફાઇલ્સ જેવા સૂક્ષ્મજીવોનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે છે. આ શોધથી વૈજ્ઞાનિકોમાં નવી આશા જાગી છે.
આજના યુગમાં, જ્યારે માનવજાત અવકાશની શોધમાં નવા દિગંતો સર કરી રહી છે, ત્યારે મંગળ ગ્રહ પર જીવનની શક્યતા એ એક એવો વિષય છે જે વૈજ્ઞાનિકો અને સામાન્ય લોકો બંનેને આકર્ષે છે. નાસાના પર્સિવરન્સ રોવર અને અન્ય સંશોધનો દ્વારા મળેલા પુરાવાઓએ આ ચર્ચાને નવું વળાંક આપ્યું છે. તાજેતરના અભ્યાસો અનુસાર, મંગળની સપાટી પર એક સમયે પાણીની હાજરી હતી, જે જીવનનું મૂળભૂત તત્વ છે. આ સાથે, કેટલાક ખડકોમાં મળેલા કાર્બનિક પદાર્થો અને “લેપર્ડ સ્પોટ્સ” જેવા નિશાનો પૃથ્વી પરના પ્રાચીન સૂક્ષ્મજીવોના અવશેષો સાથે સામ્યતા ધરાવે છે. આ શોધથી એવું અનુમાન લગાવાયું છે કે મંગળ પર ભૂતકાળમાં જીવન હોઈ શકે છે, અને કદાચ આજે પણ તેના નાના સ્વરૂપો હયાત હોઈ શકે.
મંગળ ગ્રહની પરિસ્થિતિ આજે ખૂબ જ કઠોર છે—નીચું તાપમાન, પાતળું વાતાવરણ અને તીવ્ર રેડિયેશન. પરંતુ વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે કે લગભગ ૩.૫ અબજ વર્ષ પહેલાં મંગળનું વાતાવરણ ગરમ અને ભેજવાળું હતું, જેમાં નદીઓ, તળાવો અને સમુદ્રો હોઈ શકે છે. આ સમયે, પૃથ્વી પરની જેમ જ મંગળ પર પણ સાદા સૂક્ષ્મજીવોનો વિકાસ થયો હશે. પર્સિવરન્સ રોવરે જેઝેરો ક્રેટરમાંથી એક ખડક એકત્ર કર્યો છે, જેની રાસાયણિક રચના સૂક્ષ્મજીવોની હાજરીનો સંકેત આપે છે. આ ખડકમાં મળેલા કાર્બનિક પદાર્થો અને વિશિષ્ટ રચનાઓએ વૈજ્ઞાનિકોને ઉત્સાહિત કર્યા છે, જોકે આ બાબત હજુ નિશ્ચિત નથી.
પૃથ્વી પર, એક્સ્ટ્રીમોફાઇલ્સ એવા સજીવો છે જે અત્યંત કઠોર પરિસ્થિતિમાં જીવી શકે છે—જેમ કે ગરમ ઝરણાં, ખારા પાણીના તળાવો કે ઊંડા સમુદ્રના ખાડાઓ. ઉદાહરણ તરીકે, ડીનોકોકસ રેડિયોડ્યુરન્સ નામનો બેક્ટેરિયમ રેડિયેશનના ઉચ્ચ સ્તરોમાં પણ ટકી શકે છે. એક અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું કે આ બેક્ટેરિયમ મંગળની સપાટીના ૩૩ ફૂટ નીચે ૨૮૦ મિલિયન વર્ષ સુધી જીવિત રહી શકે છે. આ સૂચવે છે કે જો મંગળ પર આવા સજીવો હશે, તો તે ભૂગર્ભમાં સુરક્ષિત રીતે અસ્તિત્વ ધરાવતા હશે. નાસાના વૈજ્ઞાનિકોનું એ પણ માનવું છે કે મંગળની બર્ફીલી સપાટી નીચે થોડું પાણી પીગળીને નાના તળાવો બનાવી શકે છે, જ્યાં સૂક્ષ્મજીવો જીવન જાળવી શકે.
તાજેતરના એક સંશોધનમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે મંગળની બર્ફીલી સપાટી નીચે પ્રકાશ પહોંચી શકે છે, જે પ્રકાશસંશ્લેષણ માટે પૂરતો હોઈ શકે. આ પ્રક્રિયા પૃથ્વી પરના સાયનોબેક્ટેરિયા જેવા સજીવો દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે સૂર્યપ્રકાશને ઊર્જામાં રૂપાંતરિત કરે છે. જો મંગળ પર આવા સજીવો હશે, તો તે બરફની નીચે નાના ઇકોસિસ્ટમમાં ટકી શકે છે. આ શોધથી વૈજ્ઞાનિકોને આશા છે કે ભવિષ્યના મિશનમાં મંગળની ભૂગર્ભ સપાટીની શોધ કરીને જીવનના પુરાવા મળી શકે.
મંગળની સપાટી પર હાલની પરિસ્થિતિ જીવન માટે અનુકૂળ નથી, પરંતુ ભૂગર્ભમાં પાણી, ગરમી અને રેડિયેશનથી રક્ષણ મળી શકે છે. એક અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું કે પૃથ્વીના મેથેનોજેન નામના સૂક્ષ્મજીવો, જે હાઇડ્રોજન અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડનો ઉપયોગ કરીને મિથેન ઉત્પન્ન કરે છે, મંગળના નીચા દબાણમાં પણ ટકી શકે છે. મંગળના વાતાવરણમાં મિથેનની હાજરી પણ આ શક્યતાને બળ આપે છે, જોકે તેનું મૂળ જૈવિક કે ભૌગોલિક હોઈ શકે છે, તે હજુ સ્પષ્ટ નથી.
વૈજ્ઞાનિકો માટે મંગળ પર જીવનની શોધ એ માત્ર શક્યતાઓનું અન્વેષણ નથી, પરંતુ પૃથ્વી પર જીવનની ઉત્પત્તિને સમજવાનો પણ એક માર્ગ છે. જો મંગળ પર સૂક્ષ્મજીવો મળે, તો તે બતાવશે કે જીવન બ્રહ્માંડમાં કેટલું સામાન્ય હોઈ શકે છે. નાસાનું પર્સિવરન્સ રોવર અને યુરોપિયન સ્પેસ એજન્સીનું રોસાલિન્ડ ફ્રેન્કલિન રોવર આ દિશામાં મહત્વનું કામ કરી રહ્યા છે. આ રોવર્સ મંગળની સપાટીની ઊંડાઈમાં ખોદકામ કરીને નમૂનાઓ એકત્ર કરશે, જેનું વિશ્લેષણ ભવિષ્યમાં પૃથ્વી પર થશે.
મંગળ પર જીવનની શોધમાં એક મોટો પડકાર એ છે કે પૃથ્વીના સજીવો ત્યાં પહોંચીને પર્યાવરણને દૂષિત ન કરે. આને “ફોરવર્ડ કન્ટેમિનેશન” કહેવામાં આવે છે. જો આપણા સૂક્ષ્મજીવો મંગળ પર પહોંચી જશે, તો તે સ્થાનિક જીવનના પુરાવાને નષ્ટ કરી શકે છે અથવા તેની સાથે ભળી શકે છે, જેનાથી સાચી શોધ મુશ્કેલ બનશે. આ માટે, અવકાશયાનોને સંપૂર્ણ રીતે જંતુરહિત કરવામાં આવે છે, પરંતુ આ પ્રક્રિયા સંપૂર્ણ નથી હોતી.
ભવિષ્યમાં, જો મંગળ પર જીવનના પુરાવા મળશે, તો તે માનવજાતની બ્રહ્માંડમાં પોતાની જગ્યાને સમજવાની રીત બદલી નાખશે. આ શોધ માત્ર વૈજ્ઞાનિક સિદ્ધિ નહીં, પણ ફિલસૂફી અને સંસ્કૃતિની દ્રષ્ટિએ પણ મહત્વની હશે. હાલમાં, વૈજ્ઞાનિકો આશાવાદી છે કે આગામી દાયકામાં મંગળના નમૂનાઓ પૃથ્વી પર લાવવામાં આવશે, જે આ રહસ્યને ઉકેલવામાં મદદ કરશે.
આજે, મંગળ ગ્રહ પર જીવનની શક્યતા એ માત્ર એક વૈજ્ઞાનિક પ્રશ્ન નથી, પણ માનવજાતની જિજ્ઞાસા અને સપનાઓનું પ્રતીક છે. દરેક નવી શોધ સાથે, આપણે બ્રહ્માંડમાં એકલા નથી એવી શક્યતા વધુ મજબૂત બને છે. મંગળની ધૂળમાં છુપાયેલું આ રહસ્ય ટૂંક સમયમાં ઉજાગર થશે એવી આશા સાથે, વૈજ્ઞાનિકો અને સામાન્ય લોકો બંને આ યાત્રાનો ભાગ બની રહ્યા છે.
