વૈજ્ઞાનિકોએ હવામાં રહેલી ભેજનો ઉપયોગ કરીને પ્લાસ્ટિકના કચરાને તોડવાની એક અદ્ભુત પદ્ધતિ વિકસાવી છે. આ નવી ટેકનિક દ્વારા માત્ર ચાર કલાકમાં 94% પ્લાસ્ટિકને રિસાયકલ કરી શકાય છે. આ શોધ પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણની સમસ્યાને ઉકેલવામાં મહત્વની સાબિત થઈ શકે છે.
આજના સમયમાં પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ એ વિશ્વની સૌથી મોટી પર્યાવરણીય સમસ્યાઓમાંથી એક છે. દર વર્ષે લાખો ટન પ્લાસ્ટિક કચરો ઉત્પન્ન થાય છે, જેનો મોટો ભાગ લેન્ડફિલમાં જાય છે અથવા સમુદ્રોમાં પ્રદૂષણ ફેલાવે છે. પરંતુ હવે આ સમસ્યાને નાથવા માટે એક આશાનું કિરણ દેખાયું છે. નોર્થવેસ્ટર્ન યુનિવર્સિટીના રસાયણશાસ્ત્રીઓએ એક નવી પદ્ધતિ શોધી કાઢી છે, જે હવામાં રહેલી નાની માત્રાની ભેજનો ઉપયોગ કરીને પ્લાસ્ટિકને તોડીને તેના મૂળ ઘટકોમાં ફેરવી શકે છે. આ પદ્ધતિ માત્ર ઝડપી અને કાર્યક્ષમ જ નથી, પરંતુ તે પર્યાવરણ માટે પણ સલામત છે.
આ નવી ટેકનિકમાં પોલિઇથિલિન ટેરેફ્થાલેટ (PET) પ્લાસ્ટિક પર ખાસ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું છે, જે પોલિએસ્ટર પરિવારનું સૌથી વધુ ઉપયોગમાં લેવાતું પ્લાસ્ટિક છે. PET પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ મોટાભાગે ખાદ્ય પેકેજિંગ, પીણાની બોટલો અને કપડાંમાં થાય છે. વૈશ્વિક સ્તરે પ્લાસ્ટિકના વપરાશનો 12% હિસ્સો PETનો છે. જોકે, તેની કુદરતી રીતે તૂટવાની ક્ષમતા ઓછી હોવાથી, તે પર્યાવરણમાં માઇક્રોપ્લાસ્ટિકના રૂપમાં ફેલાય છે અને પાણી તેમજ જમીનને દૂષિત કરે છે. આ નવી શોધ આ સમસ્યાને દૂર કરવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.
આ પદ્ધતિ કેવી રીતે કામ કરે છે? પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે એક સસ્તા અને ટકાઉ ઉત્પ્રેરક (catalyst) દ્વારા, જે PET પ્લાસ્ટિકના રાસાયણિક બંધનોને તોડી નાખે છે. આ પછી, તૂટેલા ટુકડાઓને ખુલ્લી હવામાં મૂકવામાં આવે છે. હવામાં રહેલી થોડી માત્રાની ભેજ આ ટુકડાઓને મોનોમર્સમાં રૂપાંતરિત કરે છે. મોનોમર્સ એ પ્લાસ્ટિકના મૂળ નિર્માણ ઘટકો છે, જેને ફરીથી નવું પ્લાસ્ટિક બનાવવા અથવા અન્ય મૂલ્યવાન સામગ્રીઓમાં રૂપાંતરિત કરવા માટે ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે. સૌથી આશ્ચર્યજનક બાબત એ છે કે આ સમગ્ર પ્રક્રિયા માત્ર ચાર કલાકમાં 94% પ્લાસ્ટિકને પાછું મેળવી લે છે.
આ શોધની ખાસિયત એ છે કે તે પરંપરાગત રિસાયક્લિંગ પદ્ધતિઓથી અલગ છે. હાલની પદ્ધતિઓમાં ઊંચા તાપમાન, મોંઘા ઉત્પ્રેરકો અને હાનિકારક દ્રાવકોનો ઉપયોગ થાય છે, જે ઝેરી ઉપ-ઉત્પાદનો ઉત્પન્ન કરે છે. આનાથી પર્યાવરણને નુકસાન થાય છે અને ખર્ચ પણ વધે છે. પરંતુ આ નવી ટેકનિકમાં કોઈ દ્રાવકની જરૂર નથી. તે હવામાં રહેલા પાણીના બાષ્પનો ઉપયોગ કરે છે, જે તેને સલામત, સસ્તું અને ટકાઉ બનાવે છે. સંશોધક યોસી ક્રાટિશે જણાવ્યું, “અમે દ્રાવકોને બદલે હવાના પાણીના બાષ્પનો ઉપયોગ કર્યો, જે પ્લાસ્ટિક રિસાયક્લિંગની સમસ્યાને હલ કરવાની એક સુંદર રીત છે.”
આ પદ્ધતિની સફળતા દરમિયાન એક રસપ્રદ તથ્ય સામે આવ્યું. સંશોધકોએ જોયું કે જો પ્રક્રિયામાં વધારે પાણી ઉમેરવામાં આવે, તો તે કામ નથી કરતી. હવામાં રહેલી ભેજની માત્રા આ પ્રક્રિયા માટે બરાબર સંતુલિત હતી. આનાથી સાબિત થાય છે કે પ્રકૃતિ પોતે જ આ સમસ્યાનો ઉકેલ આપી શકે છે, જો તેનો સાચો ઉપયોગ કરવામાં આવે. આ ઉપરાંત, આ ઉત્પ્રેરક ટકાઉ છે અને તેનો ઘણી વખત પુનઃઉપયોગ કરી શકાય છે, જેનાથી તેની કાર્યક્ષમતા ઘટતી નથી.
આ ટેકનિકનો બીજો મોટો ફાયદો એ છે કે તે મિશ્ર પ્લાસ્ટિક પર પણ કામ કરે છે. સામાન્ય રીતે, રિસાયક્લિંગ માટે પ્લાસ્ટિકને અલગ-અલગ પ્રકારમાં વર્ગીકૃત કરવું પડે છે, જે એક ખર્ચાળ અને સમય માંગી લેતી પ્રક્રિયા છે. પરંતુ આ નવી પદ્ધતિ ફક્ત પોલિએસ્ટર પ્લાસ્ટિકને લક્ષ્ય બનાવે છે અને બાકીના પ્લાસ્ટિકને અવગણે છે. આનાથી પૂર્વ-વર્ગીકરણની જરૂર નથી રહેતી અને રિસાયક્લિંગ ઉદ્યોગને આર્થિક લાભ થાય છે. સંશોધકોએ આ પદ્ધતિનું પરીક્ષણ વાસ્તવિક દુનિયાની સામગ્રીઓ જેમ કે પ્લાસ્ટિકની બોટલો, કપડાં અને મિશ્ર કચરા પર કર્યું, અને તે દરેકમાં સફળ રહી. રંગીન પ્લાસ્ટિકને પણ શુદ્ધ, રંગહીન TPA (ટેરેફ્થાલિક એસિડ)માં રૂપાંતરિત કરવામાં આવ્યું.
આ શોધનું મહત્વ એટલું જ નથી કે તે પ્લાસ્ટિકને રિસાયકલ કરે છે, પરંતુ તે એક ચક્રીય અર્થતંત્ર (circular economy) ની દિશામાં એક મોટું પગલું છે. મોનોમર્સને ફરીથી નવું PET પ્લાસ્ટિક બનાવવા માટે ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે અથવા તેને વધુ મૂલ્યવાન સામગ્રીમાં અપસાયકલ કરી શકાય છે. આનાથી પ્લાસ્ટિકનો કચરો ઘટશે અને નવા કાચા માલની જરૂરિયાત પણ ઓછી થશે. સંશોધક નવીન મલિકે જણાવ્યું, “અમારો અભ્યાસ વિશ્વની સૌથી મોટી પર્યાવરણીય સમસ્યાઓમાંથી એક – પ્લાસ્ટિક કચરા – નો ટકાઉ અને કાર્યક્ષમ ઉકેલ આપે છે.”
આગળનું પગલું શું છે? સંશોધકો હવે આ પદ્ધતિને ઔદ્યોગિક સ્તરે લઈ જવાની યોજના બનાવી રહ્યા છે. તેમનું લક્ષ્ય એ છે કે આ ટેકનિક મોટા પાયે પ્લાસ્ટિક કચરાનું સંચાલન કરી શકે. જો આ સફળ થશે, તો તે પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ સામેની લડાઈમાં એક મહત્વનું હથિયાર બની શકે છે. અમેરિકા, જે વ્યક્તિ દીઠ પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણમાં નંબર વન છે, ત્યાં માત્ર 5% પ્લાસ્ટિક રિસાયકલ થાય છે. આ નવી શોધ આ આંકડાને બદલી શકે છે.
આ શોધ એ સાબિત કરે છે કે વિજ્ઞાન અને પ્રકૃતિ મળીને માનવજાતની સૌથી મોટી સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવી શકે છે. જો આ પદ્ધતિ વિશ્વભરમાં અપનાવવામાં આવે, તો આપણે એક સ્વચ્છ અને લીલું ભવિષ્ય તરફ આગળ વધી શકીએ છીએ. પ્લાસ્ટિકની સમસ્યા હવે ઉકેલાઈ શકે તેમ લાગે છે – અને તે પણ હવાની ભેજ જેવા સરળ સ્ત્રોતથી!
